Śmierć jest nieuniknionym elementem ludzkiej egzystencji, a każdy z nas wie, że kiedyś nadejdzie czas, gdy zakończy się nasze życie. Doświadczamy także utraty bliskich nam osób, co tylko pogłębia nasze rozważania na temat końca naszej własnej egzystencji. Przez wieki ludzie zastanawiali się, co dzieje się z nimi po śmierci i jakie są wizje życia pozagrobowego. Wiele starożytnych mitów i legend odzwierciedlało różne koncepcje ludzkiego bytu w zaświatach. Z drugiej strony, filozofowie podejmowali się zadania dodania otuchy i rozwiania niepewności, jakie towarzyszą temu tematowi.
Historia i filozofia „dance macabre”
Wiele filozoficznych i religijnych teorii skupia się na pytaniach dotyczących kontynuacji życia po śmierci. Wiele z nich opiera się na wierze w istnienie duszy, która po śmierci przechodzi do innego wymiaru lub wraca do źródła wszelkiego istnienia. Wśród filozofów starożytnych, Epikur zaliczył śmierć do czterech największych lęków, jakie dręczą człowieka. Jednakże, jego teoria głosi, że śmierć faktycznie nie istnieje, ponieważ nie można jej doświadczyć za życia, a po śmierci przestajemy istnieć.
Teocentryczny charakter średniowiecza a temat śmierci
Śmierć jako ważny temat w średniowieczu
Średniowieczna kultura charakteryzowała się teocentrycznym podejściem do świata, a wierzyciele skupiali się na osiągnięciu szczęścia w raju, a nie w życiu doczesnym. W związku z tym, śmierć stała się w tamtej epoce jednym z głównych tematów podejmowanych przez teologów, filozofów i artystów. Jednym z dowodów na to jest słynna sentencja „memento mori” – „pamiętaj, że umrzesz”. Te słowa miały przypominać, że życie na ziemi jest tylko etapem przejściowym, z którego trzeba będzie się rozliczyć przed Bogiem.
Motyw „dance macabre”
W literaturze i sztukach plastycznych zainteresowania tematyką eschatologiczną (dotyczącą spraw ostatecznych) zaowocowały pojawieniem się motywu „dance macabre” – „tańca śmierci”. Obraz ten przedstawia upersonifikowaną postać śmierci, zwykle w postaci szkieletu z kosą lub rozkładających się zwłok ludzkich („Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”), prowadzącą korowód, w którym idą przedstawiciele różnych stanów społecznych, płci, o różnym majątku i wykształceniu. Ten motyw symbolizuje równość wszystkich ludzi wobec śmierci (egalitaryzm) – śmierć jest wszechwładna i nikt nie jest w stanie jej uniknąć.
Przemijalność ludzkiego życia w średniowieczu
W średniowieczu ludzie skupiali się na osiągnięciu szczęścia po życiu doczesnym, a temat śmierci był jednym z najważniejszych w ich kulturze. Wobec niej wszystkie ziemskie podziały na mądrych i głupich, biednych i bogatych, duchownych i chłopów przestawały mieć znaczenie. Wartość jednostki określana była przez jej postępowanie, a nie przez pozycję społeczną.
Przemijalność w sztuce i literaturze
Wiek XV był okresem bardzo niespokojnym, zdominowanym przez wojny i epidemie. W takiej sytuacji ludzie czuli się niepewnie i uświadamiali sobie kruchość swojego istnienia. Wobec takiej przemijalności, radości i smutki życia doczesnego wydawały się mało istotne. W sztuce i literaturze funkcjonowało wiele wizerunków śmierci. Najczęściej przedstawiano ją jako szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, a czasami jako rozkładające się ciało. Postać ta mogła także jechać na wozie ciągniętym przez woły lub na krowie. Inny popularny wizerunek to jeździec apokaliptyczny, który pędził po stosach trupów.
„Memento mori”
Ważnym przypomnieniem o przemijalności życia było hasło „memento mori”, które oznaczało „pamiętaj o śmierci”. Dionizy Kartuz w swoich poradach dla szlachcica pisał: „Gdy udaje się do łoża, niech pomyśli, że tak jak teraz sam się w łoże kładzie, tak w niedalekiej przyszłości jego własne ciało będzie przez innych złożone do grobu”. Te słowa podsumowują ideę przemijalności, która była bardzo ważna w średniowieczu.
Rozwój motywu śmierci w sztuce
Przedstawienia śmierci przed motywem dance macabre
Zanim pojawił się motyw dance macabre, sztuka miała wiele innych wyobrażeń ukazujących kres ludzkiego życia. Jednym z nich jest przypowieść o trzech zmarłych i trzech żywych, która pochodzi z XIII wieku. Opowiada ona o trzech młodych ludziach pochodzących z rodzin szlacheckich, którzy spotykają trzech zmarłych, którzy opowiadają o swoim życiu, kiedy byli ważnymi osobistościami. Teraz jednak ich wielkość przeminęła i nie ma już dla nich znaczenia. Wymowa tej przypowieści jest podobna do motywu tańca śmierci – mówi o znikomości ziemskich wartości w obliczu śmierci.
Pojawienie się motywu dance macabre
Motyw dance macabre narodził się najprawdopodobniej we Francji. Nie wiadomo, czy obraz ten pojawił się najpierw w sztukach plastycznych czy w przedstawieniach teatralnych, a dopiero później został uwieczniony przez artystów malarzy. Naukowcy mają w tej kwestii różne opinie, ale hipoteza Emila Mele mówiąca o zapożyczeniu motywu z dramatu i widowisk teatralnych wydaje się bardzo prawdopodobna, a nawet bardziej przekonująca niż inne. Inscenizacja śmiertelnego korowodu mogła wyprzedzać uwiecznienie go na obrazie.
Wizerunek tańca śmierci
Wizerunek tańca śmierci przedstawia upersonifikowaną postać śmierci prowadzącą korowód, w którym podążają przedstawiciele różnych stanów społecznych, płci, o różnym majątku i wykształceniu. Ten motyw symbolizuje równość wszystkich ludzi wobec śmierci (egalitaryzm) – śmierć jest wszechwładna, nikt nie jest w stanie jej uniknąć.
Inscenizacja motywu dance macabre
Makabryczna wizja śmierci była charakterystyczna dla sztuki i kultury średniowiecza, a motyw dance macabre był jednym z najbardziej widowiskowych i wstrząsających przedstawień tego tematu. Choć obecnie nie ma już takiego typu przedstawień, ślady tych wizji wciąż można zauważyć w obrzędach i zwyczajach związanych z pogrzebem, a także w literaturze i sztuce.
Inscenizacja w pałacu Burgundzkiego księcia
W 1449 roku Burgundzki książę zorganizował inscenizację motywu dance macabre w swoim pałacu w Brugge. Przedstawienie musiało być bardzo widowiskowe i wstrząsające, zwłaszcza że, jak pamiętamy z wcześniejszych rozważań, średniowieczny portret śmierci był odrażający.
Ślady makabrycznych wizji w kulturze współczesnej
W kulturze współczesnej ślady makabrycznych średniowiecznych wizji można dostrzec jedynie w obrzędach i zwyczajach związanych z pogrzebem, nagrobnych napisach i figurach. Wyobrażenie śmierci zawsze budziło grozę – reakcja ta jest wpisana w ludzką naturę. Religia wykorzystywała to uczucie do nauczania moralnego. Świadomość godnego i uczciwego życia pomagała zmniejszyć ten strach, ponieważ po śmierci oczekiwano szczęścia większego niż na ziemi. Taka idea przedstawiona jest w moralizatorsko-dydaktycznym dialogu, zawierającym literacki wizerunek śmierci – „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Śmierć przedstawiona w tym utworze ma postać rozkładającego się ciała kobiety i jest odrażająca. Mistrzowi Polikarpowi mówi, że jest wszechwładna i że tylko dobrze postępujący ludzie mogą się jej nie bać.
Akceptacja śmierci w filozofii i kulturze
Śmierć jest nieodłącznym elementem ludzkiego życia, który od wieków budził lęk, a jednocześnie stanowił przedmiot zainteresowania filozofów, teologów i artystów. Św. Franciszek z Asyżu uważał śmierć za naturalny element życia i akceptował ją podobnie jak wszystko, co Bóg przeznaczył człowiekowi. Współczesna kultura wykorzystuje motyw śmierci jako siłę napędową rozwoju.
Zmiany w sposobie myślenia o śmierci
Motyw śmierci jest nadal jednym z najczęstszych tematów sztuki, jednak jego interpretacje ulegają ciągłym przemianom. Doświadczenia historyczne, kulturowe i estetyczne wpływają na zmieniającą się mentalność społeczeństwa i artystów. Doświadczenie II wojny światowej zmieniło sposób myślenia o śmierci, zwracając uwagę na zło leżące w ludzkiej naturze i zdolność ludzi do zadawania cierpienia i śmierci innym.
Wizja śmierci we współczesnej sztuce
Wizja śmierci pojawiająca się we współczesnej sztuce jest bardzo zróżnicowana – od obrazów drastycznych i drapieżnych po subtelne i liryczne. Jednak motyw ten zawsze budził i będzie budził zainteresowanie artystów i widzów, ponieważ jest on tajemniczy, budzący grozę, ale i nieunikniony element życia.
