„Dies irae” – interpretacja i analiza

„Dies irae” to jedyny utwór z klasyki polskiej literatury, obok Wielkiej Improwizacji, który zawiera tak ostre i bluźniercze słowa skierowane do Boga jako Stwórcy świata. Ten antyhymn został opublikowany w 1902 roku w tomiku „Ginącemu światu” i był wyrazem dramatycznych przeżyć osobistych autora, Jana Kasprowicza.

„Dies irae” Jana Kasprowicza to niezwykle kontrowersyjny utwór z klasyki polskiej literatury. Zawiera on ostre i bluźniercze słowa skierowane do Boga, co może być uznane za obrażanie Boskości. Mimo to, utwór ten ma swoją wartość artystyczną i literacką oraz stanowi wyzwanie dla tradycyjnych wartości religijnych.

Analiza podmiotu lirycznego w „Dies irae”

Charakterystyka podmiotu lirycznego

W „Dies irae” podmiot liryczny to biblijny Adam, praojciec ludzkości. W utworze Kasprowicz ukazuje Adama jako człowieka obarczonego nadludzkim brzemieniem przygniatającej winy, która wynika z jego grzechu pierworodnego. Podmiot liryczny wyraża swoje błaganie o łaskę i miłosierdzie Boże, próbując uniknąć gniewu Bożego w dzień sądu ostatecznego.

Adresaci wypowiedzi

Adresaci wypowiedzi podmiotu lirycznego zostają wskazani tylko w nielicznych fragmentach utworu. Są nimi kolejno:

• Psalmista, którego można utożsamiać z samym Adamem: „A ty, psalmisto Pański, nastrój harfę swoją/już na ostatni ton!”
• Bóg Ojciec – surowy Sędzia, przywoływany w rytmizujących utwór, powtarzających się błaganiach: „O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!”, „O Boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!/Niech łaska Twoja winy nam odpuści…”
• Chrystus, który jest przywoływany w krwawych szczegółach ze swojej męki krzyżowej: „O Głowo, przepasana cierniową koroną”
• Sam Adam, który zwraca się do siebie niekiedy w trzeciej osobie: „Adamie potępiony, zwróć się z strasznych dróg!”

Zwroty do Adama sugerują interpretację, że w „Dies irae” mówi tak naprawdę nie tylko jeden podmiot liryczny, ale że mamy do czynienia ze swoistą wielogłosowością. Drugi głos mówiący może należeć do przywoływanego wcześniej przez Adama psalmisty.

Podmiot liryczny w „Dies irae” to biblijny Adam, obarczony winą za grzech pierworodny. Adresaci jego wypowiedzi zostają wskazani tylko w nielicznych fragmentach utworu, a zwroty do Adama sugerują obecność wielogłosowości. Jednakże, w całym utworze widać wyraźnie błaganie o łaskę Bożą, w nadziei na uniknięcie gniewu Bożego w dzień sądu ostatecznego.

Wielogłosowość podmiotu lirycznego w „Dies irae”

Relacja tragicznych losów

„Dies irae” to utwór, w którym podmiot liryczny relacjonuje tragiczne losy proroków Enocha i Eliasza oraz archanioła Michała. Zawiera on również pełne grozy opisy tego, co łączy Ewy z wężem u jej stóp.

Wielogłosowość podmiotu lirycznego

Zwolennicy interpretacji uwzględniającej wielogłosowość podmiotu lirycznego wskazują, że osoby mówiące w utworze się nie kończą. Podmiot zbiorowy, czyli chór, ma dochodzić do głosu w momentach powtarzających się jak refreny zwrotów bezpośrednich do Chrystusa i Stwórcy, w których następują błagania o litość dla ludzi. Czwarty z kolei podmiot, najmniej wyrazisty we wskazówkach pozwalających na jego zidentyfikowanie, jest określany często jako sam Szatan. Jego kwestie zwrócone wprost do Adama sugerują zwątpienie w miłosierdzie i doskonałość Boga.

Typy liryki

Utwór „Dies irae” trudno zdefiniować jednoznacznie jako lirykę bezpośrednią lub pośrednią. Profetyczne wizje tego, co ma nadejść, nie sugerują jeszcze bezpośrednio stanu podmiotu lirycznego wobec tych obrazów. Ale już fragmenty zwracane do adresatów – jak najbardziej. W całokształcie utworu łączą się dwa typy liryki.

W „Dies irae” podmiot liryczny relacjonuje tragiczne losy proroków i zawiera pełne grozy opisy. Interpretacje uwzględniające wielogłosowość podmiotu lirycznego wskazują na obecność osoby mówiącej, czterech podmiotów i chóru. Utwór trudno zdefiniować jednoznacznie jako lirykę bezpośrednią lub pośrednią, łącząc dwa typy liryki.

Typ liryki krzyku w „Dies irae”

Charakterystyka

„Dies irae” określany jest jako typ liryki krzyku, czyli ekspresjonistycznej. Autorka używa w nim skrajnie emocjonalnych i subiektywnych środków wyrazu, nastawionych na sugestywność. Stąd obecność pytań retorycznych, wykrzykników i mocnych epitety.

Pytania retoryczne

W utworze pojawia się wiele pytań retorycznych, które wywołują refleksję i dynamizują utwór. Przykłady to: „Czym jestem wobec Ciebie?”, „A kto mnie stworzył na to ażebym (…) wił się i czołgał przed tobą?”, „Któż się nad dolą zlituje sierocą, nad moją dolą?”, „A cóż powstanie ponad nicościami, gdzie ongi były światy, i Ja…?”, „Bo cóż być może, jeślim ja zaginął?…”

Wykrzyknienia i epitety

W utworze powtarzają się na kształt refrenów liczne wykrzyknienia, np. „O Boże miłosierny, zmiłuj się nad nami!”, „Kyrie elejson! Sądź, Sprawiedliwy!”, „Niech nic nie będzie!”, „O chwilo spokoju!” itd. Mocne epitety budują niepokojący i mroczny nastrój, np. „matka Śmierci”, „Ewa jasnowłosa”, „mrok nicości”, „wąż Grzechu”, „wieczności noc głęboka”, „płomienny głos proroka”, „Szatan o trzech grzbietach” itd.

Czasowniki

W utworze użyto licznych czasowników, które nadają mu dramatyczny charakter i dynamikę. Przykłady to „zmiłuj się”, „Ginę! ginę!”, itd.

„Dies irae” to utwór typu liryki krzyku, który cechuje się wykorzystaniem skrajnie emocjonalnych i subiektywnych środków wyrazu. Pytania retoryczne, wykrzyknienia i mocne epitety budują niepokojący nastrój, a liczne czasowniki dodają dramatyzmu i dynamiki.

Charakterystyka wiersza „Dies irae”

Ekspresyjna stylistyka

Wiersz „Dies irae” cechuje ekspresyjna stylistyka, która wykorzystuje skrajnie emocjonalne i sugestywne środki wyrazu. Często używane są pytań retorycznych, wykrzykników, mocnych epitety oraz apostrof. Wykorzystanie wielkich liter nadaje szczególną wartość wyróżnionym pojęciom, a niekonwencjonalna struktura wiersza wzmacnia wrażenie chaosu.

Obrazy i refreny

Wiersz opisuje tragiczne losy proroków Enocha i Eliasza oraz archanioła Michała, ale skupia się również na opisie grzesznej matki ludzkości, Ewy oraz cierpiącego Chrystusa z ukoronowaną cierniową koroną. Powtarzające się refreny i obrazy, takie jak Ewa z wężem czy cierpiący Chrystus, wzmacniają wrażenie chaosu i destrukcji.

Brak regularności w wersyfikacji

Wiersz „Dies irae” to przykład wiersza wolnego, który charakteryzuje się brakiem rymów i regularności w wersyfikacji. Rozliczne dysonanse, wersy urywane oraz myśli kontynuowane w kilku kolejnych wersach podkreślają dysharmonię opisywanego przez podmiot liryczny świata.

Wiersz „Dies irae” to przykład ekspresyjnej poezji, która wykorzystuje skrajnie emocjonalne i sugestywne środki wyrazu. Powtarzające się refreny i obrazy, brak regularności w wersyfikacji oraz nieregularna strofa wzmacniają wrażenie chaosu i destrukcji opisywanego świata.

Charakter utworu „Dies irae”

Utwór „Dies irae” autorstwa Jana Kasprowicza, jest antyhymnem, czyli przeciwieństwem pochwalnego gatunku hymnu. Charakteryzuje go prowokacyjny i ekspresjonistyczny charakter, wykorzystanie dysonansów oraz formy wolnej.

Podmiot liryczny i jego emocje

Podmiot liryczny utworu wyraża swoje emocje w sposób bardzo wyrazisty, używając pytań retorycznych, apostrof, wykrzyknienia oraz mocnych epitety. Obecne są także aluzje literackie, m.in. do „Wielkiej Improwizacji” z „Dziadów” Mickiewicza.

Dies irae – interpretacja

Adam i chór jako przedstawiciele zbiorowości

W dalszej części utworu głos przejmuje Adam lub chór, zależnie od interpretacji. Wzywają oni Boga z błaganiem o zmiłowanie i powtarzają błaganie lub rytualne „Kyrie eleison” oraz zawołania, takie jak „O Boże! Ty bądź naszą łaską i obroną!”. W kolejnym fragmencie pojawia się pierwsze odniesienie do koronowanej cierniem głowy cierpiącego Chrystusa, który cierpiąc patrzy z bólem i przerażeniem na straszliwe widowisko sądu. Chrystus, jako cierpiący człowiek, jest bardziej tożsamy z Adamem, który również jest samotny i cierpiący. Eksponując zdradę Ewy i jej wyuzdanie, fragmenty odnoszące się do niej podkreślają jeszcze bardziej osamotnienie Adama.

Wizje destrukcji i winy

W Dies irae przedstawione są coraz bardziej mroczne wizje, ukazujące, że Dzień Sądu ostatecznego to nadejście krwawej destrukcji i cierpienia na niewinnych ludziach, stworzonych przez Boga. Podmiot liryczny wskazuje na winę samego Boga, który jest okrutnym tyranoem. Owa destrukcyjna siła jest idealnie przedstawiona przez opadające liście z drzewa wieczności, symbole upadku ludzkości.

Ironiczne wezwania do Sądu

Podmiot liryczny, pełen gorzkiej ironii, wzywa do Sprawiedliwego Sądu, ale zdaje sobie sprawę, że ludzkość jest tylko zabawką w rękach oszusta. Nie ma zbawienia, raj i szczęście wieczne nie istnieją, pozostaje jedynie nicość i katastrofa, będąca ukoronowaniem wielkiego oszustwa.

Nawiązania do literatury religijnej i mitologii

W utworze występują liczne nawiązania do literatury biblijnej i religijnej oraz mitologii. Dominującym wpływem jest jednak Apokalipsa św. Jana.