Części mowy i części zdania
Odmienne części mowy:
1. Rzeczownik
Rzeczownik to część mowy, która oznacza przedmioty, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska przyrody, pojęcia, czynności i cechy. Rzeczownik odmienia się przez przypadki (tzw. deklinacja), liczby (liczba pojedyncza i mnoga) oraz rodzaje (męski, żeński, nijaki). W języku polskim wyróżniamy siedem przypadków:
- Mianownik (M) – odpowiada na pytania Kto? Co?
- Dopełniacz (D) – odpowiada na pytania Kogo? Czego?
- Celownik (C) – odpowiada na pytania Komu? Czemu?
- Biernik (B) – odpowiada na pytania Kogo? Co?
- Narzędnik (N) – odpowiada na pytania Kim? Czym?
- Miejscownik (Msc) – odpowiada na pytania O kim? O czym?
- Wołacz (W) – wyraża bezpośrednie wezwanie lub okrzyk
W niektórych przypadkach, niektóre rzeczowniki mogą mieć różne postaci tego samego tematu. Nazywa się je wtedy tematami obocznymi. Oboczności polegają na wymianie spółgłosek lub samogłosek, np.:
- M: wąż, ale D: węża
- M: droga, ale C: drodze
- M: anioł, ale Msc: o aniele
- M: las, ale Msc: o lesie
2. Czasownik
Czasownik to część mowy, która oznacza czynności lub stany. Czasownik odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Czasownik odmienia się przez osoby, liczby, czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły), tryby (orzekający, przypuszczający i rozkazujący) oraz strony (czynna, bierna i zwrotna). W liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwóch: męskoosobowym i niemęskoosobowym.
3. Przymiotnik
Przymiotnik to część mowy, która oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów i pojęć; określa rzeczownik. Przymiotnik odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Części zdania
W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają) i grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają).
Podmiot
Podmiot to nadrzędna część zdania, która jest wykonawcą czynności i odpowiada na pytania: kto? co? Wyróżniamy trzy rodzaje podmiotów:
- Gramatyczny – wyrażony w mianowniku, np. Malarz namalował piękny obraz.
- Logiczny – wyrażony w dopełniaczu, np. Nie ma sukcesów bez ciężkiej pracy.
- Domyślny – np. Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]
- Szeregowy – np. Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.
Orzeczenie
Orzeczenie to część zdania, która określa czynności lub stany osób albo rzeczy. Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:
- Czasownikowe – wyrażone osobową formą czasownika, np. Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.
- Imienne – złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np. Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.
Określenia
Określenia to części zdania, które określają rzeczownik lub czasownik.
Przydawka
Przydawka to określenie rzeczownika i odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? Z czego?
Dopełnienie
Dopełnienie to określenie czasownika i odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd. Odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika. Dopełnienie może być bliższe lub dalsze.
Okolicznik
Okolicznik to określenie czasownika. Wyróżniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku.
Równoważnik zdania
Równoważnik zdania to wypowiedzenie, które nie zawiera osobowej formy czasownika, np. Gdzie Agnieszka? O której godzinie przylot samolotu? Nie deptać trawników! Pisać to zadanie!
Stopniowanie (stopień równy, wyższy i najwyższy)
Stopniowanie proste (regularne)
Stopniowanie proste to sposób tworzenia stopni równego, wyższego i najwyższego z przymiotników. W tym przypadku do podstawy przymiotnika dodajemy końcówki -szy/-si/-ie (wyższy stopień) oraz -szy/-si/-ie plus przyrostek naj- (najwyższy stopień). Na przykład:
- I. ładny
- II. ładniejszy
- III. najładniejszy
Stopniowanie opisowe
Stopniowanie opisowe to sposób tworzenia stopni równego, wyższego i najwyższego z przymiotników za pomocą słów określających stopień (bardziej, najbardziej). Na przykład:
- I. słony
- II. bardziej słony
- III. najbardziej słony
Stopniowanie nieregularne
Stopniowanie nieregularne to sposób tworzenia stopni równego, wyższego i najwyższego z przymiotników, które nie podlegają regułom stopniowania prostego. W tym przypadku podstawa przymiotnika ulega zmianie. Na przykład:
- I. zły
- II. gorszy
- III. najgorszy
“Nie” z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym
Przymiotniki w stopniu wyższym i najwyższym, którym towarzyszy słowo „nie” tworzą formy przeciwne. Na przykład:
- nieładny (zamiast najładniejszy)
- niesłony (zamiast najbardziej słony)
- najmniej zły (zamiast najgorszy)
Nieodmienne części mowy
1. Przysłówek
Przysłówek to część mowy, która oznacza różne okoliczności wykonania danej czynności, takie jak miejsce, czas, sposób, stopień. Przysłówek określa czasownik i odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Najczęściej tworzy się go od przymiotnika, dlatego też stopniuje się go tak samo jak przymiotnik.
2. Przyimek
Przyimek to część mowy, która nie jest samodzielną częścią zdania. Występuje głównie z rzeczownikiem i razem tworzą całość znaczeniową (wyrażenie przyimkowe), na przykład: na podstawie, na wycieczkę, pod względem. Przyimki dzielimy na proste (bez, do, z, za, o, w, dla, przed, pod, między, ku, po, przy, na, mimo, u, nad
ty oglądasz: Części mowy i części zdania
